मूल स्लोकः
अव्यक्तादीनि भूतानि व्यक्तमध्यानि भारत।
अव्यक्तनिधनान्येव तत्र का परिदेवना।।2.28।।
English translation by Swami Sivananda
2.28 Beings are unmanifested in their beginning, manifested in their middle state, O Arjuna, and unmanifested again in their end. What is there to grieve about?
English commentary by Swami Sivananda
2.28 अव्यक्तादीनि unmanifested in the beginning, भूतानि beings, व्यक्तमध्यानि manifested in their middle state, भारत O Bharata, अव्यक्तनिधनानि unmanifested again in the end, एव also, तत्र there, का what, परिदेवना grief.Commentary: The physical body is a combination of the five elements. It is seen by the physical eyes only after the five elements have entered into such combination. After death, the body disintegrates and the five elements go back to their source; it cannot be seen. Therefore, the body can be seen only in the middle state. The relationship as son, friend, teacher, father, mother, wife, brother and sister is formed through the body on account of attachment and Moha (delusion). Just as planks unite and separate in a river, just as pilgrims unite and separate in a public inn, so also fathers, mothers, sons and brothers unite and separate in this world. This world is a very big public inn. People unite and separate.There is no pot in the beginning and in the end. Even if you see the pot in the middle, you should think and feel that it is illusory and does not really exist. So also there is no body in the beginning and in the end. That which does not exist in the beginning and in the end must be illusory in the middle also. You must think and feel that the body does not really exist in the middle as well.He who thus understands the nature of the body and all human relationships based on it, will not grieve.
Hindi translation by Swami Ram Sukhdas
हे भारत! सभी प्राणी जन्मसे पहले अप्रकट थे और मरनेके बाद अप्रकट हो जायँगे, केवल बीचमें प्रकट दीखते हैं; अतः इसमें शोक करनेकी बात ही क्या है? ।।2.28।।
Hindi commentary by Swami Ramsukhdas
व्याख्या -- अव्यक्तादीनि भूतानि -- देखने, सुनने और समझनेमें आनेवाले जितने भी प्राणी (शरीर आदि) हैं, वे सब-के-सब जन्मसे पहले अप्रकट थे अर्थात् दीखते नहीं थे।अव्यक्तनिधनान्येव -- ये सभी प्राणी मरनेके बाद अप्रकट हो जायँगे अर्थात् इनका नाश होनेपर ये सभी ' नहीं ' में चले जायँगे दीखेंगे नहीं।व्यक्तमध्यानि -- ये सभी प्राणी बीचमें अर्थात् जन्मके बाद और मृत्युके पहले प्रकट दिखायी देते हैं। जैसे सोनेसे पहले भी स्वप्न नहीं था और जगनेपर भी स्वप्न नहीं रहा, ऐसे ही इन प्राणियोंके शरीरोंका पहले भी अभाव था और पीछे भी अभाव रहेगा। परन्तु बीचमें भावरूपसे दीखते हुए भी वास्तवमें इनका प्रतिक्षण अभाव हो रहा है।तत्र का परिदेवना -- जो आदि और अन्तमें नहीं होता, वह बीचमें भी नहीं होता है -- यह सिद्धान्त है (टिप्पणी प0 68)। सभी प्राणियोंके शरीर पहले नहीं थे और पीछे नहीं रहेंगे; अतः वास्तवमें वे बीचमें भी नहीं हैं। परन्तु यह शरीरी पहले भी था और पीछे भी रहेगा; अतः वह बीच में भी रहेगा ही। निष्कर्ष यह निकला कि शरीरोंका सदा अभाव है और शरीरीका कभी भी अभाव नहीं है। इसलिये इन दोनोंके लिये शोक नहीं हो सकता।सम्बन्ध -- अब भगवान् शरीरीकी अलौकिकताका वर्णन करते हैं ।।2.28।।
Sanskrit commentary by Sri Sankaracharya
-- अव्यक्तादीनि अव्यक्तम् अदर्शनम् अनुपलब्धिः आदिः येषां भूतानां पुत्रमित्रादिकार्यकरणसंघातात्मकानां तानि अव्यक्तादीनि भूतानि प्रागुत्पत्तेः, उत्पन्नानि च प्राङ्मरणात् व्यक्तमध्यानि। अव्यक्तनिधनान्येव पुनः अव्यक्तम् अदर्शनं निधनं मरणं येषां तानि अव्यक्तनिधनानि। मरणादूर्ध्वमप्यव्यक्ततामेव प्रतिपद्यन्ते इत्यर्थः। तथा चोक्तम् -- 'अदर्शनादापतितः पुनश्चादर्शनं गतः। नासौ तव न तस्य त्वं वृथा का परिदेवना' इति। तत्र का परिदेवना को वा प्रलापः अदृष्टदृष्टप्रनष्टभ्रान्तिभूतेषु भूतेष्वित्यर्थः।।दुर्विज्ञेयोऽयं प्रकृत आत्मा; किं त्वामेवैकमुपालभे साधारणे भ्रान्तिनिमित्ते। कथं दुर्विज्ञेयोऽयमात्मा इत्यत आह -- ।।2.28।।
English translation by Swami Gambhirananda (on Sri Sankaracharya's Sanskrit Commentary)
2.28 It is not reasonable to grieve even for beings which are constituted by bodies and organs, since 'all beings remain unmanifest' etc. (Bharata, O descendant of Bharata;) bhutani, all beings, avyaktaduni, remain unmainfest in the beginning. Those beings, viz sons, friends, and others, constituted by bodies and organs, Another reading is karya-karana-sanghata, aggregates formed by material elements acting as causes and effects.-Tr. who before their origination have unmanifestedness (avyakta), invisibility, nonperception, as their beginning (adi) are avyaktaadini. Ca, and; after origination, before death, they become vyakta-madhyani, manifest in the middle. Again, they eva, certainly; become avyakta-nidhanani, unmanifest after death. Those which have unmanifestness (avyakta), invisibility, as their death (nidhana) are avyakta-nidhanani. The idea is that even after death they verily attain unmanifestedness. Accordingly has it been said: 'They emerged from invisibility, and have gone back to invisibility. They are not yours, nor are you theirs. What is this fruitless lamentation!' (Mbh. St. 2.13). Ka, what; paridevana, lamentation, or what prattle, can there be; tatra, with regard to them, i.e. with regard to beings which are objects of delusion, which are invisible, (become) visible, (and then) get destroyed!
Hindi translation by Sri Harikrishandas Goenka (on Sri Sankaracharya's Sanskrit Commentary)
कार्य-करणके संघातरूप ही प्राणियोंको माने तो उनके उद्देश्यसे भी शोक करना उचित नहीं है, क्योंकि -- अव्यक्त यानी न दीखना -- उपलब्ध न होना ही जिनकी आदि है ऐसे ये कार्य-करणके संघातरूप पुत्र, मित्र आदि समस्त भूत अव्यक्तादि हैं अर्थात् जन्मसे पहले ये सब अदृश्य थे। उत्पन्न होकर मरणसे पहले-पहल बीचमें व्यक्त हैं -- दृश्य हैं। और पुनः अव्यक्त-निधन हैं, अदृश्य होना ही जिनका निधन यानी मरण है उनको अव्यक्त-निधन कहते हैं, अभिप्राय यह कि मरनेके बाद भी ये सब अदृश्य हो ही जाते हैं। ऐसे ही कहा भी है कि 'यह भूतसंघात अदर्शनसे आया और पुनः अदृश्य हो गया। न वह तेरा है और न तू उसका है, व्यर्थ ही शोक किस लिये? ' सुतरां इनके विषयमें अर्थात् बिना हुए ही दीखने और नष्ट होनेवाले भ्रान्तिरूप भूतोंके विषयमें चिन्ता ही क्या है? रोना-पीटना भी किस लिये है? ।।2.28।।
Sanskrit commentary by Sri Ramanuja
मनुष्यादि भूतानि सन्ति एव द्रव्याणि अनुपलब्धपूर्वावस्थानि उपलब्धमनुष्यत्वादिमध्यमावस्थानि अनुपलब्धोत्तरावस्थानि स्वेषु स्वभावेषु वर्तन्ते इति न तत्र परिदेवनानिमित्तिम् अस्ति।एवं शरीरात्मवादे अपि नास्ति शोकनिमित्तम् इति उक्त्वा शरीरातिरिक्त आश्चर्यस्वरूप आत्मनि द्रष्टा वक्ता श्रोता श्रवणायत्तात्मनिश्चयः च दुर्लभ इत्याह -- ।।2.28।।
English translation by Swami Adidevananda (on Sri Ramanuja's Sanskrit Commentary)
2.28 Human beings etc., (i.e., bodies) exist as entities; their previous stages are unknown, their middle stages in the form of man etc., are known, and their (final) and future stages are unknown. As they thus exist in their own natural stages, there is no cause for grief.After thus saying that there is no cause for grief even according to the view which identifies the body with the self, Sri Krsna proceeds to say that it is hard to find one who can be said to have truly perceived the Atman or spoken about It or heard about It or gained a true conception of It by hearing. For the Atman, which is actually different from the body, is of a wonderful nature.
Sanskrit commentary by Sri Vallabhacharya
पुनरपि साङ्ख्येनैवोपदिशति -- अव्यक्तादीनीति।'भूतानि' इत्यत्रैवं विवेचनीयम् -- भूतशब्देन यदि कार्यशरीराणि तदाऽव्यक्तं प्रधानं प्रकृतिस्तदादीनि तन्निधनान्येव। एतेन कारणात्मकत्वमुक्तम्। मध्ये व्यक्तता कार्यता तां दृष्ट्वा न शोकः कार्यः, आद्यन्तयोरव्यक्तत्वात्। अन्यथा ध्वस्तघटादेरपि शोकः स्यात्। यदि वा भूतशब्देनात्मानः तदाऽव्यक्तस्याक्षरस्य महतो भूतस्य सकाशात् व्युच्चरितानि तन्निधनान्येवेति तदात्मकत्वं बोध्यम्। मध्ये व्यक्ततां देहात्मतां दृष्ट्वा न शोकः कार्यः, आद्यन्तयोरव्यक्तस्य मध्येऽप्यक्ततैवाऽभ्युपगन्तव्या; व्यक्तता तु दृश्यमाना मदिच्छया प्राकृतेति सिद्धान्तः। अतएव "आराग्रमात्रो ह्यवरोऽपि दृष्टो बुद्धेर्गुणेनात्मगुणो न चैव" श्वे.उ.5।8 इति श्रुतावात्मेच्छागुणकृतमणुत्वमात्मनां मायाबुद्धिगुणकृतमवरत्वं च व्यक्त्यभिमति सुखिदुःखित्वादीति निरूपितम् ।।2.28।।
Sanskrit commentary by Sri Madhusudan Saraswati
तदेवं सर्वप्रकारेणात्मनोऽशोच्यत्वमुपपादितम्। अथेदानीमात्मनोऽशोच्यत्वेऽपि भूतसङ्घातात्मकानि शरीराण्युद्दिश्य शोचामीत्यर्जुनाशङ्कामपनुदति भगवान्-आदौ जन्मनः प्राक् अव्यक्तान्यनुपलब्धानि पृथिव्यादिभूतमयानि शरीराणि मध्ये जन्मानन्तरं मरणात्प्राक् व्यक्तान्युपलब्धानि सन्ति, निधने पुनरव्यक्तान्येव भवन्ति, यथा स्वप्नेन्द्रजालादौ प्रतिभासमात्रजीवनानि शुक्तिरूप्यादिवन्नतु ज्ञानात्प्रागूर्ध्वं वा स्थितानि दृष्टिसृष्ट्यभ्युपगमात्। तथाच'आदावन्ते च यन्नास्ति वर्तमानेऽपि तत्तथा' इति न्यायेन मध्येऽपि न सन्त्येवैतानि'नासतो विद्यते भावः' इति प्रागुक्तेश्च। एवंसति तत्र तेषु मिथ्याभूतेष्वत्यन्ततुच्छेषु भूतेषु का परिदेवना को वा दुःखप्रलापः। न कोऽप्युचित इत्यर्थः। नहि स्वप्ने विविधान्बन्धूनुपलभ्य प्रतिबुद्धस्तद्विच्छेदेन शोचति पृथग्जनोऽपि। एतदेवोक्तं पुराणे'अदर्शनादापतितः पुनश्चादर्शनं गतः'। भूतसङ्ध इति शेषः। तथाच शरीराण्युद्दिश्य शोको नोचित इति भावः। आकाशादिमहाभूताभिप्रायेण वा श्लोको योज्यः। अव्यक्तमव्याकृतमविद्योपहितचैतन्यमादिः प्रागवस्था येषां तानि, तथा व्यक्तं नामरूपाभ्यामेवाविद्यकाभ्यां प्रकटीभूतं नतु स्वेन परमार्थसदात्मना मध्यस्थित्यवस्था येषां तादृशानि भूतान्याकाशादीन्यव्यक्तनिधनान्येव अव्यक्ते स्वकारणे मृदीव घटादीनां निधनं प्रलयो येषां तेषु भूतेषु का परिदेवनेति पूर्ववत्। तथाच श्रुतिः'तद्धेदं तर्ह्यव्याकृतमासीत्तन्नामरूपाभ्यामेव व्याक्रियत' इत्यादिरव्यक्तोपादानतां सर्वस्य प्रपञ्चस्य दर्शयति। लयस्थानत्वं तु तस्यार्थसिद्धम्। कारण एव कार्यलयस्य दर्शनाद्ग्रन्थान्तरे तु विस्तरः। तथा चाज्ञानकल्पितत्वेन तुच्छान्याकाशादिभूतान्यप्युद्दिश्य शोको नोचितश्चेत्तत्कार्याण्युद्दिश्य नोचित इति किमु वक्तव्यमिति भावः। अथवा सर्वदा तेषामव्यक्तरूपेण विद्यमानत्वाद्विच्छेदाभावेन तन्निमित्तः प्रलापो नोचित इत्यर्थः। भारतेत्यनेन संबोधयन् शुद्धवंशोद्भवत्वेन शास्त्रीयमर्थं प्रतिपत्तुमर्होऽसि किमिति न प्रतिपद्यस इति सूचयति ।।2.28।।
Sanskrit commentary by Sri Madhvacharya
तदेव स्पष्टयति -- 'अव्यक्तादीनीति' ।।2.28।।
कोई टिप्पणी नहीं:
एक टिप्पणी भेजें