मूल स्लोकः
वेदाविनाशिनं नित्यं य एनमजमव्ययम्।
कथं स पुरुषः पार्थ कं घातयति हन्ति कम्।।2.21।।
English translation by Swami Sivananda
2.21 Whosoever knows It to be indestructible, eternal, unborn and inexhaustible, how can that man slay, O Arjuna, or cause to be slain?
English commentary by Swami Sivananda
2.21 वेद knows, अविनाशिनम् indestructible, नित्यम् eternal, यः who, एनम् this (Self), अजम् unborn, अव्ययम् inexhaustible, कथम् how, सः he (that), पुरुषः man, पार्थ O Partha (son of Pritha), कम् whom, घातयति causes to be slain, हन्ति kills, कम् whom.Commentary: The enlightened sage who knows the immutable and indestructible Self through direct cognition or spiritual Anubhava (experience) cannot do the act of slaying. He cannot cause another to slay also.
Hindi translation by Swami Ram Sukhdas
हे पृथानन्दन! जो मनुष्य इस शरीरीको अविनाशी, नित्य, जन्मरहित और अव्यय जानता है, वह कैसे किसको मारे और कैसे किसको मरवाये? ।।2.21।।
Hindi commentary by Swami Ramsukhdas
व्याख्या -- वेदाविनाशिनम् ... घातयति हन्ति कम् -- इस शरीरीका कभी नाश नहीं होता, इसमें कभी कोई परिवर्तन नहीं होता, इसका कभी जन्म नहीं होता और इसमें कभी किसी तरहकी कोई कमी नहीं आती -- ऐसा जो ठीक अनुभव कर लेता है, वह पुरुष कैसे किसको मारे और कैसे किसको मरवाये? अर्थात् दूसरोंको मारने और मरवानेमें उस पुरुषकी प्रवृत्ति नहीं हो सकती। वह किसी क्रियाका न तो कर्ता बन सकता है और न कारयिता बन सकता है।यहाँ भगवान्ने शरीरीको अविनाशी, नित्य, अज और अव्यय कहकर उसमें छहों विकारोंका निषेध किया है; जैसे -- अविनाशी कहकर मृत्युरूप विकारका, नित्य कहकर अवस्थान्तर होना और बढ़नारूप विकारका, अज कहकर जन्म होना और जन्मके बाद होनेवाली सत्तारूप विकारका, तथा अव्यय कहकर क्षयरूप विकारका निषेध किया गया है। शरीरीमें किसी भी क्रियासे किञ्चिन्मात्र भी कोई विकार नहीं होता।अगर भगवान्को न हन्यते हन्यमाने शरीरे और कं घातयति हन्ति कम् इन पदोंमें शरीरीके कर्ता और कर्म बननेका ही निषेध करना था, तो फिर यहाँ करने-न-करनेकी बात न कहकर मरने-मारनेकी बात क्यों कही? इसका उत्तर है कि युद्धका प्रसङ्ग होनेसे यहाँ यह कहना जरूरी है कि शरीरी युद्धमें मारनेवाला नहीं बनता; क्योंकि इसमें कर्तापन नहीं है। जब शरीरी मारनेवाला अर्थात् कर्ता नहीं बन सकता, तब यह मरनेवाला अर्थात् क्रियाका विषय (कर्म) भी कैसे बन सकता है। तात्पर्य यह है कि यह शरीरी किसी भी क्रियाका कर्ता और कर्म नहीं बनता। अतः मरने-मारनेमें शोक नहीं करना चाहिये, प्रत्युत शास्त्रकी आज्ञाके अनुसार प्राप्त कर्तव्य-कर्मका पालन करना चाहिये।सम्बन्ध -- पूर्वश्लोकोंमें देहीकी निर्विकारताका जो वर्णन हुआ है, आगेके श्लोकमें उसीका दृष्टान्तरूपसे वर्णन करते हैं ।।2.21।।
Sanskrit commentary by Sri Sankaracharya
-- वेद विजानाति अविनाशिनम् अन्त्यभावविकाररहितं नित्यं विपरिणामरहितं यो वेद इति संबन्धः। एनं पूर्वेण मन्त्रेणोक्तलक्षणम् अजं जन्मरहितम् अव्ययम् अपक्षयरहितं कथं केन प्रकारेण सः विद्वान् पुरुषः अधिकृतः हन्ति हननक्रिया करोति, कथं वा घातयति हन्तारं प्रयोजयति। न कथञ्चित् कञ्चित् हन्ति, न कथञ्चित् कञ्चित् घातयति इति उभयत्र आक्षेप एवार्थः, प्रश्नार्थासंभवात्। हेत्वर्थस्य च अविक्रियत्वस्य तुल्यत्वात् विदुषः सर्वकर्मप्रतिषेध एव प्रकरणार्थः अभिप्रेतो भगवता। हन्तेस्तु आक्षेपः उदाहरणार्थत्वेन कथितः।।विदुषः कं कर्मासंभवहेतुविशेषं पश्यन् कर्माण्याक्षिपति भगवान् 'कथं स पुरुषः' इति। ननु उक्त एवात्मनः अविक्रियत्वं सर्वकर्मासंभवकारणविशेषः। सत्यमुक्तः। न तु सः कारणविशेषः, अन्यत्वात् विदुषः अविक्रियादात्मनः। न हि अविक्रियं स्थाणुं विदितवतः कर्म न संभवति इति चेत्, न; विदुषः आत्मत्वात्। न देहादिसंघातस्य विद्वत्ता। अतः पारिशेष्यात् असंहतः आत्मा विद्वान् अविक्रियः इति तस्य विदुषः कर्मासंभवात् आक्षेपो युक्तः 'कथं स पुरुषः' इति। यथा बुद्ध्याद्याहृतस्य शब्दाद्यर्थस्य अविक्रिय एव सन् बुद्धिवृत्त्यविवेकविज्ञानेन अविद्यया उपलब्धा आत्मा कल्प्यते, एवमेव आत्मानात्मविवेकज्ञानेन बुद्धिवृत्त्या विद्यया असत्यरूपयैव परमार्थतः अविक्रिय एव आत्मा विद्वानुच्यते। विदुषः कर्मासंभववचनात् यानि कर्माणि शास्त्रेण विधीयन्ते तानि अविदुषो विहितानि इति भगवतो निश्चयोऽवगम्यते।।ननु विद्यापि अविदुष एव विधीयते, विदितविद्यस्य पिष्टपेषणवत् विद्याविधानानर्थक्यात्। तत्र अविदुषः कर्माणि विधीयन्ते न विदुषः इति विशेषो नोपपद्यते इति चेत्, न; अनुष्ठेयस्य भावाभावविशेषोपपत्तेः। अग्निहोत्रादिविध्यर्थज्ञानोत्तरकालम् अग्निहोत्रादिकर्म अनेकसाधनोपसंहारपूर्वकमनुष्ठेयम् 'कर्ता अहम्, मम कर्तव्यम् ' इत्येवंप्रकारविज्ञानवतः अविदुषः यथा अनुष्ठेयं भवति, न तु तथा 'न जायते' इत्याद्यात्मस्वरूपविध्यर्थज्ञानोत्तरकालभावि किञ्चिदनुष्ठेयं भवति; किं तु 'नाहं कर्ता, नाहं भोक्ता' इत्याद्यात्मैकत्वाकर्तृत्वादिविषयज्ञानात् नान्यदुत्पद्यते इति एष विशेष उपपद्यते। यः पुनः 'कर्ता अहम्' इति वेत्ति आत्मानम्, तस्य 'मम इदं कर्तव्यम् ' इति अवश्यंभाविनी बुद्धिः स्यात्; तदपेक्षया सः अधिक्रियते इति तं प्रति कर्माणि संभवन्ति। स च अविद्वान्' उभौ तौ न विजानीतः' इति वचनात् विशेषितस्य च विदुषः कर्माक्षेपवचनाच्च 'कथं स पुरुषः' इति। तस्मात् विशेषितस्य अविक्रियात्मदर्शिनः विदुषः मुमुक्षोश्च सर्वकर्मसंन्यासे एव अधिकारः। अत एव भगवान् नारायणः सांख्यान् विदुषः अविदुषश्च कर्मिणः प्रविभज्य द्वे निष्ठे ग्राहयति -- 'ज्ञानयोगेन सांख्यानां कर्मयोगेन योगिनाम्' इति। तथा च पुत्राय आह भगवान् व्यासः -- 'द्वाविमावथ पन्थानौ' इत्यादि। तथा च क्रियापथश्चैव पुरस्तात् पश्चात्संन्यासश्चेति। एतमेव विभागं पुनः पुनर्दर्शयिष्यति भगवान् -- अतत्त्ववित् 'अहंकारविमूढात्मा कर्ताहमिति मन्यते', तत्त्ववित्तु नाहं करोमि इति। तथा च 'सर्वकर्माणि मनसा संन्यस्यास्ते' इत्यादि।।तत्र केचित्पण्डितंमन्या वदन्ति -- 'जन्मादिषड्भावविक्रियारहितः अविक्रियः अकर्ता एकः अहमात्मा' इति न कस्यचित् ज्ञानम् उत्पद्यते, यस्मिन् सति सर्वकर्मसंन्यासः उपदिश्यते इति। तन्न; 'न जायते' इत्यादिशास्त्रोपदेशानर्थक्यप्रसङ्गात्। यथा च शास्त्रोपदेशसामर्थ्यात् धर्माधर्मास्तित्वविज्ञानं कर्तुश्च देहान्तरसंबन्धविज्ञानमुत्पद्यते, तथा शास्त्रात् तस्यैव आत्मनः अविक्रियत्वाकर्तृत्वैकत्वादिविज्ञानं कस्मात् नोत्पद्यते इति प्रष्टव्याः ते। करणागोचरत्वात् इति चेत्, न; 'मनसैवानुद्रष्टव्यम्' इति श्रुतेः। शास्त्राचार्योपदेशशमदमादिसंस्कृतं मनः आत्मदर्शने करणम्। तथा च तदधिगमाय अनुमाने आगमे च सति ज्ञानं नोत्पद्यत इति साहसमात्रमेतत्। ज्ञानं च उत्पद्यमानं तद्विपरीतमज्ञानम् अवश्यं बाधते इत्यभ्युपगन्तव्यम्। तच्च अज्ञानं दर्शितम् 'हन्ता अहम् , हतः अस्मि ' इति 'उभौ तौ न विजानीतः' इति। अत्र च आत्मनः हननक्रियायाः कर्तृत्वं कर्मत्वं हेतुकर्तृत्वं च अज्ञानकृतं दर्शितम्। तच्च सर्वक्रियास्वपि समानं कर्तृत्वादेः अविद्याकृतत्वम्, अविक्रियत्वात् आत्मनः। विक्रियावान् हि कर्ता आत्मनः कर्मभूतमन्यं प्रयोजयति 'कुरु' इति। तदेतत् अविशेषेण विदुषः सर्वक्रियासु कर्तृत्वं हेतुकर्तृत्वं च प्रतिषेधति भगवान्वासुदेवः विदुषः कर्माधिकाराभावप्रदर्शनार्थम् 'वेदाविनाशिनं... कथं स पुरुषः इत्यादिना। क्व पुनः विदुषः अधिकार इति एतदुक्तं पूर्वमेव 'ज्ञानयोगेन सांख्यानाम्' इति। तथा च सर्वकर्मसंन्यासं वक्ष्यति 'सर्वकर्माणि मनसा' इत्यादिना।।ननु मनसा इति वचनात् न वाचिकानां कायिकाना च संन्यासः इति चेत्, न; सर्वकर्माणि इति विशेषितत्वात्। मानसानामेव सर्वकर्मणामिति चेत्, न; मनोव्यापारपूर्वकत्वाद्वाक्कायव्यापाराणां मनोव्यापाराभावे तदनुपपत्तेः। शास्त्रीयाणां वाक्कायकर्मणां कारणानि मानसानि कर्माणि वर्जयित्वा अन्यानि सर्वकर्माणि मनसा संन्यस्येदिति चेत्, न; 'नैव कुर्वन्न कारयन्' इति विशेषणात्। सर्वकर्मसंन्यासः अयं भगवता उक्तः मरिष्यतः न जीवतः इति चेत्, न; 'नवद्वारे पुरे देही आस्ते' इति विशेणानुपपत्तेः। न हि सर्वकर्मसंन्यासेन मृतस्य तद्देहे आसनं संभवति। अकुर्वतः अकारयतश्च देहे संन्यस्य इति संबन्धः न देहे आस्ते इति चेत्, न; सर्वत्र आत्मनः अविक्रियत्वावधारणात्, आसनक्रियायाश्च अधिकरणापेक्षत्वात्, तदनपेक्षत्वाच्च संन्यासस्य। संपूर्वस्तु न्यासशब्दः अत्र त्यागार्थः, न निक्षेपार्थः। तस्मात् गीताशास्त्रे आत्मज्ञानवतः संन्यासे एव अधिकारः, न कर्मणि इति तत्र तत्र उपरिष्टात् आत्मज्ञानप्रकरणे दर्शयिष्यामः।।प्रकृतं तु वक्ष्यामः। तत्र आत्मनः अविनाशित्वं प्रतिज्ञातम्। तत्किमिवेति, उच्यते -- ।।2.21।।
English translation by Swami Gambhirananda (on Sri Sankaracharya's Sanskrit Commentary)
2.21 In the mantra, 'He who thinks of this One as the killer,' having declared that (the Self) does not become the agent or the object of the actof killing, and then in the mantra, 'Never is this One born,' etc., having stated the reasons for (Its) changelessness, the Lord sums up the purport of what was declared above: He who knows this One as indestructible, etc.Yah, he who; veda, knows -- yah is to be thus connected with Veda --; enam, this One, possessing the characteristics stated in the earlier mantra; as avinasinam, indestructible, devoid of the final change of state; nityam, eternal, devoid of transformation; ajam, birthless; and avyayam, undecaying; katham, how, in what way; (and kam, whom;) does sah, that man of realization; purusah, the person who is himself an authority i.e. above all injunctions and prohibitions. See 18.16.17.-Tr.; hanti, kill, undertake the act of killing; or how ghatayati, does he cause (others) to be killed, (how does he) instigate a killer! The intention is to deny both (the acts) by saying, 'In no way does he kill any one, nor does he cause anyone to be killed', because an interrogative sense is absurd (here). Since the implication of the reason The reason for the denial of killing etc. is the changelessness of the Self, and this reason holds good with regard to all actions of the man of realization.-Tr., viz the immutability of the Self, The A.A. omits 'viz the immutability of the Self'.-Tr. is common (with regard to all actions), therefore the negation of all kinds of actions in the case of a man of realization is what the Lord conveys as the only purport of this context. But the denial of (the act of) killing has been cited by way of an example.Objection: By noticing what special reason for the impossibility of actions in the case of the man of realization does the Lord deny all actions (in his case) by saying, 'How can that person,' etc.?Vedantin: Has not the immutability of the Self been already stated as the reason Some readings omit this word.-Tr. , the specific ground for the impossibility of all actions?Objection: It is true that it has been stated; but that is not a specific ground, for the man of realization is different from the immutable Self. Indeed, may it not be argued that action does not become impossible for one who has known as unchanging stump of a tree?!Vedantin: No, because of man of Knowledge is one with the Self. Enlightenment does not belong to the aggregate of body and senses. Therefore, as the last laternative, the knower is the Immutable and is the Self which is not a part of the aggregate. Thus, action being impossible for that man of Knowledge, the denial in, 'How can that person...,' etc. is reasonable. As on account of the lack of knowledge of the distinction between the Self and the modifications of the intellect, the Self, though verily immutable, is imagined through ignorance to be the perceiver of objects like sound etc. presented by the intellect etc., in this very way, the Self, which in reality is immutable, is said to be the 'knower' because of Its association with the knowledge of the distinction between the Self and non-Self, which (knowledge) is a modification of the intellect By buddhi-vrtti, modification of the intellect, is meant the transformation of the internal organ into the form of an extension upto an object, along with its past impressions, the senses concerned, etc., like the extension of the light of a lamp illuminating an object. Consciousness reflected on this transformation and remaining indistinguishable from that transformation revealing the object, is called objective knowledge. Thereby, due to ignorance, the Self is imagined to be the perceiver because of Its connection with the vrtti, modification. (-A.G.)The process is elsewhere described as follows:The vrtti goes out through the sense-organ concerned, like the flash of a torchlight, and along with it goes the reflection of Consciousness. Both of them envelop the object, a pot for instance. The vrtti destroys the ignorance about the pot; and the reflection of Consciousness, becoming unified with only that portion of it which has been delimited by the pot, reveals the pot.In the case of knowledge of Brahman, it is admitted that the vrtti in the form, 'I am Brahman', does reach Brahman and destroys ignorance about Brahman, but it is not admitted that Brahman is revealed like a 'pot', for Brahman is self-effulgent.-Tr. and is unreal by nature. From the statement that action is impossible for man of realization it is understood that the conclusion of the Lord is that, actions enjoined by the scriptures are prescribed for the unenlightened.Objection: Is not elightenment too enjoined for the ignorant? For, the injunction about enlightenment to one who has already achieved realization is useless, like grinding something that has already been ground! This being so, the distinction that rites and duties are enjoined for the unenlightened, and not for the enlightened one, does not stand to reason.Vedantin: No. There can reasonable be a distinction between the existence or nonexistence of a thing to be performed. As after the knowledge of the meaning of the injunction for rites like Agnihotra etc. their performance becomes bligatory on the unenlightened one who thinks, 'Agnihotra etc. has to be performed by collecting various accessories; I am the agent, and this is my duty', -- unlike this, nothing remains later on to be performed as a duty after knowing the meaning of the injunction about the nature of the Self from such texts as, 'Never is this One born,' etc. But apart from the rise of knowledge regarding the unity of the Self, his non-agency, etc., in the form, 'I am not the agent, I am not the enjoyer', etc., no other idea arises. Thus, this distinction can be maintained.Again, for anyone who knows himself as, 'I am the agent', there will necessarily arise the idea, 'This is my duty.' In relation to that he becomes eligible. In this way duties are (enjoined) Ast. adds 'sambhavanti, become possible'.-Tr. for him. And according to the text, 'both of them do not know' (19), he is an unenlightened man. And the text, 'How can that person,' etc. concerns the enlightened person distinguished above, becuase of the negation of action (in this text).Therefore, the enlightened person distinguished above, who has realized the immutable Self, and the seeker of Liberation are qualified only for renunciation of all rites and duties. Therefore, indeed, the Lord Narayana, making a distinction between the enlightened man of Knowledge and the unenlightened man of rites and duties, makes them take up the two kinds of adherences in the text, 'through the Yoga of Knowledge for the men of realization; through the Yoga of Action for the yogis' (3.3).Similarly also, Vyasa said to his son, 'Now, there are these two paths,' etc. 'Now, there are these two paths on which the Vedas are based. They are thought of as the dharma characterized by engagement in duties, and that by renunciation of them' (Mbh. Sa. 241.6).-Tr. So also (there is a Vedic text meaning): 'The path of rites and duties, indeed, is the earlier, and renunciation comes after that.' Ast. says that this is not a quotation, but only gives the purport of Tai, Ar. 10.62.12.-Tr. The Lord will show again and again this very division: 'The unenlightened man who is deluded by egoism thinks thus: "I am the doer"; but the one who is a knower of the facts (about the varieties of the gunas) thinks, "I do not act"' (cf. 3.27,28). So also there is the text, '(The embodied man of selfcontrol,) having given up all actions mentally, continues (happily in the town of nine gates)' (5.13) etc.With regard to this some wiseacres say: In no person does arise the idea, 'I am the changeless, actionless Self, which is One and devoid of the six kinds of changes beginning with birth to which all things are subject', on the occurrence of which (idea alone) can renunciation of all actions be enjoined. That is not correct, because it will lead to the needlessness of such scriptural instructions as, 'Never is this One born,' etc. (20). They should be asked: As on the authority of scripural instructions there arises the knowledge of the existence of virtue and vice and the knowledge regarding an agent who gets associated with successive bodies, similarly, why should not there arise from the scriptures the knowledge of unchangeability, non-agentship, oneness, etc. of that very Self?Objection: If it be said that this is due to Its being beyond the scope of any means (of knowledge)?Vedantin: No, because the Sruti says, 'It is to be realized through the mind alone, (following the instruction of the teacher)' (Br. 4.4.19). The mind that is purified by the instructions of the scriptures and the teacher, control of the body and organs, etc. becomes the instrument for realizing the Self. Again, since there exist inference and scriptures for Its realization, it is mere bravado to say that Knowledge does not arise. And it has to be granted that when knowledge arises, it surely eliminates ignorance, its opposite. And that ignorance has been shown in, 'I am the killer', 'I am killed', and 'both of them do not know' (see 2.19). And here also it is shown that the idea of the Self being an agent, the object of an action, or an indirect agent, is the result of ignorance. Also, the Self being changeless, the fact that such agentship etc. are cuased by ignorance is a common factor in all actions without exception, because only that agent who is subject to change instigates someone else who is different from himself and can be acted on, saying, 'Do this.'Thus, with a view to pointing out the absence of fitness for rites and duties in the case of an enlightened person, the Lord Ast, adds vasudeva after 'Lord'.-Tr. says, 'He who knows this One as indestructible,' 'how can that person,' etc. -- thereby denying this direct and indirect agentship of an enlightened person in respect of all actions without exception. As regards the question, 'For what, again, is the man of enlightenment qualified?', the answer has already been give earlier in, 'through the Yoga of Knowledge for the men of realization' (3.3). Similarly, the Lord will also speak of renunication of all actions in, 'having given up all actions mentally,' etc.(5.13).Objection: May it not be argued that from the expression, 'mentally', (it follows that) oral and bodily actions are not to be renounced?Vedantin: No, because of the categoric expression, 'all actions'.Objection: May it not be argued that 'all actions' relates only to those of the mind?Vedantin: No, because all oral and bodily actions are preceded by those of the mind, for those actions are impossible in the absence of mental activity.Objection: May it not be said that one has to mentally renounce all other activities except the mental functions which are the causes of scriptural rites and duties performed through speech and body?Vedantin: No, because it has been specifically expressed: 'without doing or causing (others) to do anything at all' (5.13).Objection: May it not be that this renunciation of all actions, as stated by the Lord, is with regard to a dying man, not one living?Vedantin: No, because (in that case) the specific statement, 'The embodied man...continues happily in the town of nine gates' (ibid.) will become illogical since it is not possible for a dead person, who neither acts nor makes others act, The words 'akurvatah akarayatah, (of him) who neither acts nor makes others act', have been taken as a part of the Commentator's arguement. But A.G. points out that they can also form a part of the next Objection. In that, case, the translation of the Objection will be this: Can it not be that the construction of the sentence (under discussion) is -- Neither doing nor making others do, he rest by depositing (sannyasya, by renouncing) in the body', but not 'he rests in the body by renouncing...'? to rest in that body after renouncing all actions. Objection: Can it not be that the construction of the sentence (under discussion) is, '(he rests) by depositing (sannyasya, by renouncing) in the body', (but) not 'he rests in the body by renouncing...'?Vedantin: No, because everywhere it is categorically asserted that the Self is changeless. Besides, the action of 'resting' requires a location, whereas renunciation is independent of this. The word nyasa preceded by sam here means 'renunciation', not 'depositing'. Therefore, according to this Scripture, viz the Gita, the man of realization is eligible for renunciation, alone, not for rites and duties. This we shall show in the relevant texts later on in the cotext of the knowledge of the Self.And now we shall speak of the matter on hand: As to that, the indestructibility Indestructibility suggests unchangeability as well. of the Self, has been postulated. What is it like? That is being said in, 'As after rejecting wornout clothes,' etc.
Hindi translation by Sri Harikrishandas Goenka (on Sri Sankaracharya's Sanskrit Commentary)
'य एनं वेत्ति हन्तारम्' -- इस मन्त्रसे 'आत्मा हननक्रियाका कर्ता और कर्म नहीं है' -- यह प्रतिज्ञा करके, तथा 'न जायते ' इस मन्त्रसे आत्माकी निर्विकारताके हेतुको बतलाकर, अब प्रतिज्ञापूर्वक कहे हुए अर्थका उपसंहार करते हैं -- पूर्व मन्त्रमें कहे हुए लक्षणोंसे युक्त इस आत्माको जो अविनाशी -- अन्तिम भाव-विकाररूप मरणसे रहित, नित्य -- रोगादिजनित दुर्बलता, क्षीणता आदि विकारोंसे रहित, अज -- जन्मरहित और अव्यय -- अपक्षयरूप विकारसे रहित जानता है। वह आत्मतत्त्वका ज्ञाता-अधिकारी पुरुष कैसे ( किसको ) मारता है और कैसे ( किसको ) मरवाता है? अर्थात् वह कैसे तो हननरूप क्रिया कर सकता और कैसे किसी मारनेवालेको नियुक्त कर सकता है? अभिप्राय यह कि वह न किसीको किसी प्रकार भी मारता है और न किसीको किसी प्रकार भी मरवाता है। इन दोनों बातोंमे 'किम्' और 'कथम्' शब्द आक्षेपके बोधक हैं, क्योंकि प्रश्नके अर्थमें यहाँ इनका प्रयोग सम्भव नहीं। निर्विकारतारूप हेतुका तात्पर्य सभी कर्मोंका प्रतिषेध करनेमें समान है, इससे इस प्रकरणका अर्थ भगवान्को यही इष्ट है कि आत्मवेत्ता किसी भी कर्मका करने, करवानेवाला नहीं होता। अकेली हननक्रियाके विषयमें आक्षेप करना उदाहरणके रूपमें है। पू0 -- कर्म न हो सकनेमें कौन-से खास हेतुको देखकर ज्ञानीके लिये भगवान् 'कथं स पुरुषः' इस कथनसे कर्मविषयक आक्षेप करते हैं? उ0 -- पहले ही कह आये हैं कि आत्माकी निर्विकारता ही ( ज्ञानी-कर्तृक ) सम्पूर्ण कर्मोंके न होनेका खास हेतु है। पू0 -- कहा है सही, परंतु अविक्रिय आत्मासे उसको जाननेवाला भिन्न है, इसलिये ( यह ऊपर बतलाया हुआ ) खास कारण उपयुक्त नहीं है; क्योंकि स्थाणुको अविक्रिय जाननेवालेसे कर्म नहीं होते, ऐसा नहीं -- ऐसी शङ्का करें तो? उ0 -- -यह कहना ठीक नहीं, क्योंकि आत्मा स्वयं ही जाननेवाला है। देह आदि संघातमें ( जड होनेके कारण ) ज्ञातापन नहीं हो सकता, इसलिये अन्तमें देहादि संघातसे भिन्न आत्मा ही अविक्रिय ठहरता है और वही जाननेवाला है। ऐसे उस ज्ञानीसे कर्म होना असम्भव है, अतः 'कथं स पुरुष' यह आक्षेप उचित ही है। जैसे ( वास्तवमें ) निर्विकार होनेपर भी आत्मा, बुद्धिवृत्ति और आत्माका भेदज्ञान न रहनेके कारण अविद्याके सम्बन्धसे, बुद्धि आदि इन्द्रियोंद्वारा ग्रहण किये हुए शब्दादि विषयोंका ग्रहण करनेवाला मान लिया जाता है। ऐसे ही आत्म-अनात्मविषयक विवेकज्ञानरूप जो बुद्धिवृत्ति है, जिसे विद्या कहते हैं, वह यद्यपि असत्रूप है, तो भी उसके सम्बन्धसे, वास्तव में जो अविकारी है, ऐसा आत्मा ही विद्वान् कहा जाता है। ज्ञानीके लिये सभी कर्म असम्भव बतलाये हैं, इस कारण भगवान्का यह निश्चय समझा जाता है कि शास्त्रद्वारा जिन कर्मोंका विधान किया गया है, वे सब अज्ञानियोंके लिये ही विहित हैं। पू0 -- विद्या भी अज्ञानीके लिये ही विहित है, क्योंकि जिसने विद्याको जान लिया उसके लिये पिसेको पीसनेकी भाँति विद्याका विधान व्यर्थ है। अतः अज्ञानीके लिये कर्म कहे गये हैं, ज्ञानीके लिये नहीं, इस प्रकार विभाग करना नहीं बन सकता। उ0 -- यह कहना ठीक नहीं; क्योंकि कर्तव्यके भाव और अभावसे भिन्नता सिद्ध होती है, अभिप्राय यह कि अग्निहोत्रादि कर्मोंका विधान करनेवाले विधिवाक्योंके अर्थको जान लेनेके बाद 'अनेक साधन और उपसंहारके सहित अमुक अग्निहोत्रादि कर्म अनुष्ठान करनेके योग्य है', 'मैं कर्ता हूँ', 'मेरा अमुक कर्तव्य है' -- इस प्रकार जाननेवाले अज्ञानीके लिये जैसे कर्तव्य बना रहता है वैसे 'न जायते' इत्यादि आत्मस्वरूपका विधान करनेवाले वाक्योंके अर्थको जान लेनेके बाद उस ज्ञानीके लिये कुछ कर्तव्य शेष नहीं रहता। क्योंकि ( ज्ञानीको ) 'मैं न कर्ता हूँ, न भोक्ता हूँ' इत्यादि जो आत्माके एकत्व और अकर्तृत्व आदिविषयक ज्ञान है इससे अतिरिक्त अन्य किसी प्रकारका भी ज्ञान नहीं होता। इस प्रकार यह ( ज्ञानी और अज्ञानीके कर्तव्यका ) विभाग सिद्ध होता है। जो अपनेको ऐसा समझता है कि 'मैं कर्ता हूँ' उसकी यह बुद्धि अवश्य ही होगी कि 'मेरा अमुक कर्तव्य है' उस बुद्धिकी अपेक्षासे वह कर्मोंका अधिकारी होता है, इसीसे उसके लिये कर्म हैं। और 'उभौ तौ न विजानीतः' इस वचनके अनुसार वही अज्ञानी है। क्योंकि पूर्वोक्त विशेषणोंद्वारा वर्णित ज्ञानीके लिये तो 'कथं स पुरुषः' इस प्रकार कर्मोंका निषेध करनेवाले वचन हैं। सुतरां ( यह सिद्ध हुआ कि ) आत्माको निर्विकार जाननेवाले विशिष्ट विद्वान्का और मुमुक्षुका भी सर्वकर्मसंन्यासमें ही अधिकार है। इसीलिये भगवान् नारायण 'ज्ञानयोगेन सांख्यानां कर्मयोगेन योगिनाम्' इस कथनसे सांख्ययोगी -- ज्ञानियों और कर्मी -- अज्ञानियोंका विभाग करके अलग-अलग दो निष्ठा ग्रहण करवाते हैं। ऐसे ही अपने पुत्रसे भगवान् वेदव्यासजी कहते हैं कि 'ये दो मार्ग हैं' इत्यादि, तथा यह भी कहते हैं कि 'पहले क्रियामार्ग और पीछे संन्यास। ' इसी विभागको बारंबार भगवान् दिखलायेंगे। जैसे 'अहंकारसे मोहित हुआ अज्ञानी मैं कर्ता हूँ, ऐसे मानता है' 'तत्त्ववेत्ता मैं नहीं करता ऐसे मानता है' तथा 'सब कर्मोंका मनसे त्यागकर रहता है' इत्यादि। इस विषयमें कितने ही अपनेको पण्डित समझनेवाले कहते हैं कि जन्मादि छः भावविकारोंसे रहित निर्विकार, अकर्ता, एक आत्मा मैं ही हूँ -- ऐसा ज्ञान किसीको होता ही नहीं कि जिसके होनेसे सर्वकर्मोंके संन्यासका उपदेश किया जा सके। यह कहना ठीक नहीं। क्योंकि ( ऐसा मान लेनेसे ) 'न जायते' इत्यादि शास्त्रका उपदेश व्यर्थ होगा। उनसे यह पूछना चाहिये कि जैसे शास्त्रोपदेशकी सामर्थ्यसे कर्म करनेवाले मनुष्यको धर्मके अस्तित्वका ज्ञान और देहान्तरकी प्राप्तिका ज्ञान होता है, उसी तरह उसी पुरुषको शास्त्रसे आत्माकी विर्विकारता, अकर्तृत्व और एकत्व आदिका विज्ञान क्यों नहीं हो सकता ! यदि वे कहें कि ( मन-बुद्धि आदि ) करणोंसे आत्मा अगोचर है इस कारण ( उसका ज्ञान नहीं हो सकता )। तो यह कहना ठीक नहीं। क्योंकि 'मनके द्वारा उस आत्माको देखना चाहिये' यह श्रुति है, अतः शास्त्र और आचार्यके उपदेशद्वारा एवं शम, दम आदि साधनोंद्वारा शुद्ध किया हुआ मन आत्मदर्शनमें 'करण ' ( साधन ) है। इस प्रकार उस ज्ञान-प्राप्तिके विषयमें अनुमान और आगमप्रमाणोंके रहते हुए भी यह कहना कि ज्ञान नहीं होता, साहसमात्र है। यह तो मान ही लेना चाहिये कि उत्पन्न हुआ ज्ञान अपनेसे विपरीत अज्ञानको अवश्य नष्ट कर देता है। वह अज्ञान 'मैं मारनेवाला हूँ' 'मैं मारा गया हूँ' 'ऐसे मारनेवाले दोनों नहीं जानते' इन वचनोंद्वारा पहले दिखलाया ही था, फिर यहाँ भी यह बात दिखायी गयी है कि आत्मामें हननक्रियाका कर्तृत्व, कर्मत्व और हेतुकर्तृत्व अज्ञानजनति है। आत्मा निर्विकार होनेके कारण 'कर्तृत्व' आदि भावोंका अविद्यामूलक होना सभी क्रियाओंमे समान है। क्योंकि विकारवान् ही ( स्वयं ) कर्ता ( बनकर ) अपने कर्मरूप दूसरेको कर्ममें नियुक्त करता है कि 'तू अमुक कर्म कर। ' सुतरां ज्ञानीका कर्मोंमें अधिकार नहीं है यह दिखानेके लिये भगवान् 'वेदाविनाशिनम्' 'कथं स पुरुषः' इत्यादि वाक्योंसे सभी क्रियाओंमें समान भावसे विद्वान्के कर्ता और प्रयोजक कर्ता होनेका प्रतिषेध करते हैं। ज्ञानीका अधिकार किसमें है? यह तो 'ज्ञानयोगेन सांख्यानाम्' इत्यादि वचनोंद्वारा पहले ही बतलाया जा चुका है वैसे ही फिर भी 'सर्वकर्माणि मनसा ' इत्यादि वाक्योंसे सर्व कर्मोंका संन्यास ( भगवान् ) कहेंगे। पू0 -- ( उक्त श्लोकमें ) 'मनसा' यह शब्द है, इसलिये मानसिक कर्मोंका ही त्याग बतलाया है, शरीर और वाणीसम्बन्धी कर्मोंका नहीं। उ0 -- यह कहना ठीक नहीं। क्योंकि 'सर्व कर्मोंको छोड़कर' इस प्रकार कर्मोंके साथ 'सर्व' विशेषण है। पू0 -- यदि मनसम्बन्धी सर्व कर्मोंका त्याग मान लिया जाय तो? उ0 -- ठीक नहीं। क्योंकि वाणी और शरीरकी क्रिया मनोव्यापारपूर्वक ही होती है। मनोव्यापारके अभावमें उनकी क्रिया बन नहीं सकती। पू0 -- शास्त्रविहित कायिक-वाचिक कर्मोंके कारणरूप मानसिक कर्मोंके सिवा अन्य सब कर्मोंका मनसे संन्यास करना चाहिये यह मान लिया जाय तो? उ0 -- ठीक नहीं। क्योंकि 'न करता हुआ और न करवाता हुआ' यह विशेषण साथमें है ( इसलिये तीनों तरह कर्मोंका संन्यास सिद्ध होता है। ) पू0 -- यह भगवान्द्वारा कहा हुआ सर्व कर्मोंका संन्यास तो मुमूर्षु के लिये है, जीते हुएके लिये नहीं, यह माना जाय तो? उ0 -- ठीक नहीं। क्योंकि ऐसा मान लेनेसे 'नौ द्वारवाले शरीररूप पुरमें आत्मा रहता है' इस विशेषणकी उपयोगिता नहीं रहती। कारण, जो सर्वकर्मसंन्यास करके मर चुका है, उसका न करते हुए और न करवाते हुए उस शरीरमें रहना सम्भव नहीं। पू0 -- उक्त वाक्यमें शरीरमें कर्मोंको रखकर, इस तरह सम्बन्ध है 'शरीरमें रहता है' इस प्रकार सम्बन्ध नहीं है, ऐसा मानें तो? उ0 -- ठीक नहीं है। क्योंकि सभी जगह आत्माको निर्विकार माना गया है। तथा 'आसन' क्रियाको आधारकी अपेक्षा है और 'संन्यास' को उसकी अपेक्षा नहीं है एवं 'स ' पूर्वक 'न्यास' शब्दका अर्थ यहाँ त्यागना। है, निक्षेप ( रख देना ) नहीं। सुतरां गीताशास्त्रमें आत्मज्ञानीका संन्यासमें ही अधिकार है, कर्मोंमें नहीं। यही बात आगे चलकर आत्मज्ञानके प्रकरणमें हम जगह-जगह दिखलायेंगे ।।2.21।।
Sanskrit commentary by Sri Ramanuja
एवम् अविनाशित्वेन अजत्वेन व्ययानर्हत्वेन च नित्यम् एनम् आत्मानं यः पुरुषो वेद स पुरुषो देवमनुष्यतिर्यक्स्थावरशरीरावस्थितेषु आत्मसु कम् अपि आत्मानं कथं घातयति कं वा कथं हन्ति; कथं नाशयति कथं वा तत्प्रयोजको भवति इत्यर्थः। एतान् आत्मनो घातयामि हन्मि इति अनुशोचनम् आत्मस्वरूपयाथात्म्याज्ञानमूलम् एव इत्यभिप्रायः।यद्यपि नित्यानाम् आत्मनां शरीरविश्लेषमात्रं क्रियते, तथापि रमणीयभोगसाधनेषु शरीरेषु नश्यत्सु तद्वियोगरूपं शोकनिमित्तिम् अस्ति एव, इति अत आह ।।2.21।।
English translation by Swami Adidevananda (on Sri Ramanuja's Sanskrit Commentary)
2.21 He who knows the self to be eternal, as It is indestructible, unborn and changeless --- how can that person be said to cause the death of the self, be it of the self existing in the bodies of gods or animals or immovables? Whom does he kill? The meaning is --- how can he destroy any one or cause anyone to slay? How does he become an instrument for slaying? The meaning is this: the feeling of sorrow: 'I cause the slaying of these selves, I slay these,' has its basis solely in ignorance about the true nature of the self.Let it be granted that what is done is only separation of the bodies from the eternal selves. Even then, when the bodies, which are instruments for the experience of agreeable pleasures, perish, there still exists reason for sorrow in their separation from the bodies. To this (Sri Krsna) replies:
Sanskrit commentary by Sri Vallabhacharya
निर्विकारात्मज्ञानोत्पन्नं फलमाह -- वेदाविनाशिनमिति। कथमिति प्रकारनिषेधः। कं हन्तीति कर्मकर्तृत्वम्, घातयतीति प्रयोजकत्वं च निषिध्यते ।।2.21।।
Sanskrit commentary by Sri Madhusudan Saraswati
'नायं हन्ति न हन्यते' इति प्रतिज्ञाय न हन्यत इत्युपपादितं, इदानीं न हन्तीत्युपपादयन्नुपसंहरति -- न विनष्टुं शीलं यस्य तमविनाशिनमन्त्यविकाररहितम्। तत्र हेतुः अव्ययं न विद्यते व्ययोऽवयवापचयो गुणापचयो वा यस्य तमव्ययम्। अवयवापचयेन गुणापचयेन वा विनाशदर्शनात्तदुभयरहितस्य न विनाशः संभवतीत्यर्थः। ननु जन्यत्वेन विनाशित्वमनुमास्यामहे, नेत्याह -- अजमिति। न जायत इत्यजमाद्यविकाररहितम्। तत्र हेतुः नित्यं सर्वदा विद्यमानम्। प्रागविद्यमानस्य हि जन्म दृष्टं नतु सर्वदा सत इत्यभिप्रायः। अथवा अविनाशिनमबाध्यं सत्यमिति यावत्। नित्यं सर्वव्यापकम्। तत्र हेतुः। अजमव्ययं जन्मविनाशशून्यं, जायमानस्य विनश्यतश्च सर्वव्यापकत्वसत्यत्वयोरयोगात्। एवं सर्वविक्रियाशून्यं प्रकृतमेनं देहिनं स्वमात्मानं यो वेद विजानाति शास्त्राचार्योपदेशाभ्यां साक्षात्करोति अहं सर्वविक्रियाशून्यः सर्वभासकः सर्वद्वैतरहितः परमानन्दबोधरूप इति, स एवं विद्वान्पुरुषः पूर्णरूपः कं हन्ति कथं हन्ति। किंशब्द आक्षेपे। न कमपि हन्ति न कथमपि हन्तीत्यर्थः। तथा कं घातयति। कथं घातयति। कमपि न घातयति कथमपि न घातयतीत्यर्थः। नहि सर्वविकारशून्यस्याकर्तुर्हननक्रियायां कर्तृत्वं संभवति। तथाच श्रुतिः'आत्मानं चेद्विजानीयादयमस्मीति पूरुषः। किमिच्छन्कस्य कामाय शरीरमनुसंज्वरेत्' इति। शुद्धमात्मानं विदुषस्तदज्ञाननिबन्धनाध्यासनिवृत्तौ तन्मूलरागद्वेषाद्यभावात्कर्तृत्वभोक्तृत्वाद्यभावं दर्शयति। अयमत्राभिप्रायो भगवतः -- वस्तुगत्या कोऽपि न करोति न कारयति च किंचित् सर्वविक्रियाशून्यस्वभावत्वात्, परंतु स्वप्न इवाविद्यया कर्तृत्वादिकमात्मन्यभिमन्यते मूढः। तदुक्तं'उभौ तौ न विजानीतः' इति। श्रुतिश्च'ध्यायतीव लेलायतीव' इत्यादि। अतएव सर्वाणि शास्त्राण्यविद्वदधिकारिकाणि। विद्वांस्तु समूलाध्यासबाधान्नात्मनि कर्तृत्वादिकमभिमन्यते स्थाणुस्वरूपं विद्वानिव चोरत्वम्। अतो विक्रियारहितत्वादद्वितीयत्वाच्च विद्वान्न करोति कारयति चेत्युच्यते। तथाच श्रुतिः'विद्वान्न बिभेति कुतश्चन' इति। अर्जुनो हि स्वस्मिन्कर्तृत्वं भगवति च कारयितृत्वमध्यस्य हिंसानिमित्तं दोषमुभयत्राप्याशशंङ्के। भगवानपि विदिताभिप्रायो हन्ति घातयतीति तदुभयमाचिक्षेप। आत्मनि कर्तृव्यं मयि च कारयितृत्वमारोप्य प्रत्यवायशङ्कां मा कार्षीरित्यभिप्रायः। अविक्रियत्वप्रदर्शनेनात्मनः कर्तृत्वप्रतिषेधात्सर्वकर्माक्षेपे भगवदभिप्रेते हन्तिरुपलक्षणार्थः। पुरःस्फूर्तिकत्वात्, प्रतिषेधहेतोस्तुल्यत्वात्कर्मान्तराभ्यनुज्ञानुपपत्तेः। तथाच वक्ष्यति'तस्य कार्यं न विद्यते' इति। अतोऽत्र हननमात्राक्षेपेण कर्मान्तर भगवताभ्यनुज्ञायत इति मूढजनजल्पितमपास्तम्। तस्माद्युध्यस्वेत्यत्र हननस्य भगवताभ्यनुज्ञानात्, वास्तवकर्तृत्वाद्यभावस्य कर्ममात्रे समत्वादिति दिक् ।।2.21।।
Sanskrit commentary by Sri Madhvacharya
अतो य एवं वेद स कथं घातयति हन्ति वा? अविनाशिनं नैमित्तिकविनाशरहितम्। नित्यं स्वाभाविकनाशरहितम्। अथवाऽविनाशिनं दोषयोगरहितम्। नित्यं सदाभाविनमिति सर्वत्र विवेकः, दोषयुक्तपुरुषादिषु नष्टशब्दप्रयोगात् ।।2.21।।
कोई टिप्पणी नहीं:
एक टिप्पणी भेजें